Στην ιστορία της ανθρωπότητας, το ιερό, από κοινωνία σε κοινωνία και από πολιτισμό σε πολιτισμό, κατανοήθηκε ποικιλοτρόπως και ανάλογη ήταν η θέση που κατείχε στην ψυχή των ανθρώπων.
Άλλοτε ως Ένας (θεός), άλλοτε ως Θεός, άλλοτε γενικά και αφηρημένα ως μια υπερφυσική δύναμη, αλλά δεν έλειψαν και οι εποχές που το ιερό κατανοήθηκε ως κάτι πολύ χοϊκότερο, ως γέννημα της επίγειας ζωής που καταξιώθηκε με τις ιδιότητες του ιερού.
Η μελέτη του φαινομένου της θρησκείας, που περιλαμβάνει θεολογικές, ιστορικές, φιλοσοφικές, κοινωνιολογικές, ψυχολογικές, ανθρωπολογικές, φαινομενολογικές και φιλολογικές προσεγγίσεις, απασχόλησε τον άνθρωπο από την εποχή της αρχαίας Ελλάδας μέχρι και σήμερα, αν και για τον δικό μας το λεγόμενο δυτικό πολιτισμό, το ενδιαφέρον αυτό κορυφώθηκε στο δεύτερο μισό του προηγούμενου αιώνα. Αν η αναδρομή στο παρελθόν της ιστορίας φτάσει μέχρι τις πρωτόγονες κοινωνίες θα διαπιστώσουμε ότι δείγματα και μαρτυρίες πίστης και θρησκευτικής συμπεριφοράς υπάρχουν διάσπαρτες παντού σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής των ανθρώπων.
Πολλοί μελετητές ισχυρίζονται ότι κατά το πρωταρχικό στάδιο της ανθρώπινης ύπαρξης κυριαρχούσε η πίστη σ΄έναν Θεό και ακολούθησε πολύ αργότερα ο πολυθεϊσμός και ο ανιμισμός, που θεωρεί ότι ο κόσμος έχει ζωή, δύναμη και αίσθηση, όπως και ο άνθρωπος. Άλλοι πάλι έχουν προϋποθέσει μια εξελικτική ανάπτυξη της θρησκείας, τον μονοθεϊσμό, τη θεωρούμενη ως ύψιστη μορφή θρησκευτικής πίστης, μετά από μια μακρόχρονη καθαρτική διαδικασία.
Οι δύο αυτές προσεγγίσεις εκφράζουν αντίστοιχα δύο αντικρουόμενες μυθολογικές υποθέσεις σχετικά με τον πρωτόγονο άνθρωπο. Σύμφωνα με τη μία, κάποτε υπήρξε η χρυσή εποχή της αθωότητας και της αρμονίας, ενώ σύμφωνα με την άλλη, η ζωή του πρωταρχικού ανθρώπου ήταν βίαιη, ζωώδης και πολύ σύντομη σε διάρκεια.
Πάντως εκείνο που κατέγραψε η ιστορία είναι το ότι στις πρωτόγονες θρησκείες, πάντοτε το υπερβατικό ερμηνευόταν ως η υπέρτατη δύναμη ή ως η ενέργεια που αυτοαποκαλύπτεται, είτε ως μοναδικότητα (μονισμός), είτε ως πολλαπλότητα (πολυαρχία), μέσω των αντικειμένων και των γεγονότων του κόσμου.
Κι αν η Ελλάδα διαμόρφωσε την έννοια του θείου μέσα από μια ηθική της ανθρώπινης ελευθερίας, η Αίγυπτος το συνάντησε ως Μοίρα μέσα από μια τελετουργική είσοδο στον επέκεινα κόσμο μέσω θανάτου. Ο βασιλικός πολυθεϊσμός της Ασσυρίας και της Βαβυλωνίας τελικά προκάλεσε την αντίδραση του ιρανικού μαζνταϊσμού, που εμφανίζεται ως μια αυστηρά μονοθεϊστική κατάφαση. Η Αβέστα βεβαιώνει την ύπαρξη ενός Κυρίου του Ουρανού, κατόχου της αλήθειας, κυρίαρχου, δίκαιου και αθάνατου, που παρεμβαίνει στη διακυβέρνηση του κόσμου.
Τελικά, και ανάμεσα από αυτούς τους τρεις διαδρόμους πέρασε ένα νέο πνεύμα αντίληψης του θείου που οδήγησε στην ιουδαϊκή -χριστιανική αποκάλυψη.
Ηλίας Κ. Μάρκου
